Ben geriye gitmek ister miydim? Sanmıyorum. Ama isterdim ki o, en az benim yaşım kadar yaşamış olsaydı. Karşılaşır, elini öper, öğrencisi olabilirdim. Tesellim, hiç olmazsa onun öğrencilerinin öğrencisi oldum.

Demişti ki:

“Selâm olsun bizden güzel dünyaya

Bahçelerde hâlâ güller açar mı?

Selâm olsun sonsuz güneşe, aya

Işıklar, gölgeler suda oynar mı?

……

Uzak, çok uzağız şimdi ışıktan,

Çocuk sesinden, gül ve sarmaşıktan,

Dönmeyen gemiler olduk açıktan,

Adımızı soran, arayan var mı?…

Elbette adını soran arayan bencileyin çok kişi var. Anımsamayanlar, yani hatırlamayanlar için ufak bir dokunuş yapmayı görev edinmemiz gerek. Hani desem ki:

“Ne içindeyim zamanın,

Ne de büsbütün dışında;

Yekpare, geniş bir anın

Parçalanmaz akışında.

Bir garip rüya rengiyle

Uyuşmuş gibi her şekil,

Rüzgârda uçan tüy bile

Benim kadar hafif değil.

Başım sükutu öğüten

Uçsuz bucaksız değirmen;

İçim muradına ermiş

Abasız, postsuz bir derviş.

Kökü bende bir sarmaşık

Olmuş dünya sezmekteyim,

Mavi, masmavi bir ışık

Ortasında yüzmekteyim… “

En az yüzde seksen okuyucu, bu şiirin kimin olduğunu hatırladı. Yüzde yirmi için de “AH AH” diyeyim mi? Tan vakti şırıl şırıl akan bir pınara götüreyim mi?

Uzaklarda sandığımız yazın ortasına gök gürültüsü ve sağanakların ardından pat diye düşüverdik. Önce omuzlarımı verdim güneşe, derin derim sıcak havayı çektim ciğerlerime. Kemiklerimi ısıttım. Çayır çimenin beni çektiğimi hissettim. On beş, on altılı yaşlara gidebilseydim. Ah!

“Sen akşamlar kadar büyülü, sıcak,

Rüyalarım kadar sade, güzeldin,

Baş başa uzandık günlerce ıslak

Çimenlerine yaz bahçelerinin.

Ömrün gecesinde sükun, aydınlık

Boşanan bir seldi avuçlarından,

Bir masal meyvesi gibi paylaştık

Mehtabı kırılmış dal uçlarından.

Nice yazlar yaşadım. Pek çoğunuz da yaşamıştır kuşkusuz. Başınızı kaldırıp, beyaz beyaz bulutları izlemişsinizdir. Ya da bir ikindi zamanı çınar gölgesinde iki bakışın hülyası içinde erimişsinizdir. İşte şuranızda bir yakışı duyumsayıp elinizi bağrınıza götürmüş, hüzün yumağı sarmışsınızdır:

“Mavi, maviydi gökyüzü

Bulutlar beyaz, beyazdı

Boşluğu ve üzüntüsü

İçinde ne garip yazdı…

Garip, güzel, sonra mahzun

Işıkla yağmur beraber,

Bir türkü ki gamlı, uzun,

Ve sen gülünce açan güller,

Beyaz, beyazdı bulutlar,

Gölgeler buğulu, derin;

Ah o hiç dinmeyen rüzgâr

Ve uykusu çiçeklerin.

Mor aydınlıkta bir çınar

Veya kestane dibinde;

Mahmur süzülen bakışlar

İkindi saatlerinde…

Birden gülümseyen yüzün

Sabahların aynasında

Ve beni çıldırtan hüzün

İki bakış arasında.

Artık yüzde doksanınız şair, romancı, bilim insanını tanımıştır. O, eserleriyle olduğu kadar, nitelikleri, sahip olduğu kültürün derinliği ile de, yakın devir edebiyatımızın önemli kişilerinden biriydi. Roman alanında çok sayıda eser vermemesine rağmen, ancak, ölümünden sonra yayınlanabilmişti. Hakkında kırka yakın inceleme kitabı çıkmıştı. O, çağdaşlaşma sürecinde bireyin, geleneksel kültürle modern kültür arasında sıkışması, yaşadığı çatışma, bunun toplum hayatına yansımasını romanlarında işlemişti.

Cumhuriyet döneminin ilk öğretmenlerindendi. "Bursa'da Zaman" şiiri ile geniş bir okuyucu kitlesi bulmuştu. Şiir, hikâye, roman, deneme, makale, edebiyat tarihi gibi birçok türe yönelmişti. Bursa’da Zaman’dan bir bölüm alıyorum:

“Bursa’da bir eski cami avlusu,

Küçük şadırvanda şakırdıyan su;

Orhan zamanından kalma bir duvar…

Onunla bir yaşta ihtiyar çınar

Eliyor dört yana sakin bir günü.

Bir rüyadan arta kalmanın hüznü

İçinde gülüyor bana derinden.

Yüzlerce çeşmenin serinliğinden

Ovanın yeşili göğün mavisi

Ve mimarîlerin en ilâhisi.

Bir zafer müjdesi burda her isim:

Sanki tek bir anda gün, saat, mevsim

Yaşıyor sihrini geçmiş zamanın

Hâlâ bu taşlarda gülen rüyanın.

Güvercin bakışlı sessizlik bile

Çınlıyor bir sonsuz devam vehmiyle.

Gümüşlü bir fecrin zafer aynası,

Muradiye, sabrın acı meyvası,

Ömrünün timsali beyaz Nilüfer,

Türbeler, camiler, eski bahçeler,

Şanlı hikâyesi binlerce erin

Sesi nabzım olmuş hengâmelerin

Nakleder yâdını gelen geçene.

Bu hayâle uyur Bursa her gece,

Her şafak onunla uyanır, güler

Gümüş aydınlıkta serviler, güller

Serin hülyasıyla çeşmelerinin.

Başındayım sanki bir mucizenin,

Su sesi ve kanat şakırtılarından

Billûr bir âvize Bursa’da zaman.

………”

Sevgili dostlarım ebetteki Ahmet Hamdi Tanpınar’dan söz ediyorum. 23 Haziran 1901’de İstanbul’da doğdu. Çocukluğu, kadı olan babasının görev yaptığı Ergani, Sinop, Siirt, Kerkük ve Antalya'da geçti. Annesini Kerkük'ten yaptıkları bir yolculuk sırasında 1915'te tifüsten kaybetti. Lise öğrenimini Antalya'da tamamladıktan sonra yükseköğrenim için 1918'de İstanbul'a geldi. Baytar mektebine girdi. Ama devam etmedi.

Darülfünun-ı Osmani’nin (İstanbul Üniversitesi) Edebiyat Fakültesi’ni bitirdikten sonra, Erzurum, Konya ve Ankara, İstanbul‘daki liselerde öğretmenlik yaptı. Ahmed Hâşim'in vefâtıyla boşalan "estetik mitoloji" derslerini vermek üzere 1933'te Sanayi-i Nefise'ye tâyin edildi. Tanzimat'ın 100. yıldönümü dolayısıyla 1939'da eğitim bakanı Hasan Âli Yücel'in emriyle edebiyat fakültesi bünyesinde kurulan "19'uncu asır Türk edebiyatı" kürsüsüne, doktorası olmadığı hâlde, "yeni Türk edebiyatı profesörü" olarak atandı ve Tanzimat'tan sonraki Türk edebiyatının tarihini yazmakla görevlendirildi.

1942 ara seçimlerinde CHP’den Maraş Milletvekili oldu. 1946 seçimlerinde tekrar aday gösterilmeyince bir süre Milli Eğitim Müfettişliği yaptı. Güzel Sanatlar Akademisinde tekrar derse girmeye başladı. 1949’da da İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’ne döndü. Bu görevdeyken 23 Ocak 1962’de geçirdiği kalp krizi neticesinde İstanbul'da vefât etti. Rumelihisarı Âşiyân Mezarlığı'nda Yahya Kemal'in mezarının yanı başına defnedildi.

İlk romanı “Mahur Beste” 1944’te Ülkü Dergisi’nde yayınlandı. Osmanlı Devleti’nin son döneminde seçkin bir çevrenin yaşayışını sergileyen bu romanın ardandan, kendi yaşamından da izler taşıyan “Huzur” 1949’da basıldı.

Ahmet Hamdi Tanpınar, Sahnenin Dışındakiler adlı romanında, Kurtuluş Savaşı öncesi ve sırasındaki İstanbul’un durumunu, orada yaşayan toplumun çeşitli katmanlarındaki insanlar üzerinden anlatmıştı. Anadolu’da Kurtuluş Mücadelesi verilirken bu savaştan uzak ve hatta ona karşı durmuş bir şehir olan İstanbul’da yaşamanın ve bir şeyler yapmanın zorluğunu, işgal altındaki bir kentte başı dik durmaya çalışan aydınların geçirdiği zorlukları renkli bir şekilde aktarmıştı.

1950’de Yeni İstanbul gazetesinde yayınlanan ancak ölümünden sonra 1973’te basılan “Sahnenin Dışındakiler” ile 1961’de basılan “Saatleri Ayarlama Enstitüsü“nde de iki uygarlık, iki değerler sistemi arasında bocalayan Türk toplumunun ironik tablosu çiziliyordu.

Şiir, roman ve yazılarının yanı sıra İstanbul, Bursa, Ankara, Erzurum ve Konya kentlerini doğal, tarihsel ve kültürel yapılarıyla anlattığı 1946’da basılan “5 Şehir” önemli eserleri arasındaydı.

Benim baş ucu kitabım “19. Asır Türk Edebiyatı Tarihi” adlı kitabıydı, Ancak birinci cildi yayınlanabilmişti. Bu kitaptaki bilgileri gençlik yıllarımda satır satır öğrenmiştim. Bana Cenap Şehabettin, Tevfik Fikret, Abdülhak Hamit, Ahmet Haşim, Muallim Naci gibi kitaplarımın yazılmasına kaynak, olmuş, ilham ve cesaret vermişti.

Bir dönem liselerde Osmanlı Edebiyatının okutulmasına gerek olmadığını savunan ve büyük eleştiri alan Ahmet Hamdi Tanpınar, mazi konusuna kafa yormuştu:

“Mazi daima mevcuttur. Kendimiz olarak yaşayabilmek için, onunla her an hesaplaşmaya ve anlaşmaya mecburuz. ….. En büyük meselemiz budur; mazi ile nerede ve nasıl bağlanacağız, hepimiz bir şuur ve benlik buhranının çocuklarıyız, hepimiz Hamlet'ten daha keskin bir "olmak veya olmamak" davası içinde yaşıyoruz. Onu benimsedikçe hayatımıza ve eserimize daha yakından sahip olacağız. Belki de sadece aramak ve bütün kapıları çalmak kafidir…”

Ahmet Hamdi: “Unutmayalım ki Bursa ve İstanbul, eskiler için Mekke ve Medine kadar mübarek şehirlerdir,” görüşündeydi. Ona göre, sanat da aşk gibiydi, kandırmaz, susatırdı. İstanbul ya hiç sevilmez; yahut çok sevilmiş bir kadın gibi sevilir; yani her haline, her hususiyetine ayrı bir dikkatle, çıldırarak.

Her İstanbullu Boğaziçi'nde sabahın başka semtlerinden büsbütün ayrı bir lezzet olduğunu, Çamlıca tepelerinden akşam saatlerinde İstanbul'da ışıkların yanmasını seyretmenin insanın içini başka türlü bir hüzünle doldurduğunu bilir,” diye yazmıştı.

Günlük politikaya alet edilmemesi için altmış yıl önce aramızdan ayrılan Ahmet Hamdi Tanpınar’ın “Yaşadığım Gibi ”adlı eserinde yer alan diktatörlük, sağcılık ve solculuk ile ilgili düşüncesini aktarıyorum ki, kimileri kendilerince bir hisse alır mı? Almazsa, zaten mesele yok:

“Modern diktatörlerin büyük vasfı hâdiselerin peşinde gitmeleridir. Mussolini de öyle yaptı. En kolay tarafı, herkesin gittiği yolu tercih etti. Bir Avrupa birliğinin, bir Akdeniz federasyonunun sağlam bir uzvu olacak bir İtalya’yı kuracağı yerde eski Roma’yı diriltmek istedi. Cezayir'in harmanisi, Venedik'in tacı onu günün hakikatlerinden öbür tarafa çekti. Realiteyi bir opera dekoruna feda etti. Muzdarip milletlere el uzatacağı yerde onları bir sansar gibi boğmağı tercih etti. Bir insan sansar olabilirdi. Fakat dünya tavuk kümesi olmağa razı olamazdı.

…….

Sağcılar yalnız Türkiye, gözü kapalı, ezberde kalmış öğünmenin ötesine geçmeyen bir Türk tarihi, yalnız iç politika ve propaganda diyor. Sol, Türkiye yoktur ve olmasına da lüzum yoktur diyor; yahut benzerini söylüyor; her gün kıvırdığı, biraz daha kırılan, kendisini entité'ler içinde bir entité (kendilik) olarak alanların ortadan kalkacağı Türkiye istiyor, razı oluyor. Ben ise dünya içinde, ileriye açık, mazi ile hesabını gören bir Türkiye'nin peşindeyim. İşte memleket içindeki vaziyetim.

…….

Yine sağcılığa geliyorum. Sağcı olmak çok güç hatta imkânsız. Evvela memleketimde en cahil en budala insanlar sağcı. Yahut da aşikâr şekilde hain ve ahlaksız. Peyami Safa... Peyami Safa'dan daha iğrencine tesadüf edilir mi? Sonra devrin kendisi var. Artık garpta bile sağcıya tesadüf edilmiyor. Burjuvazi kendisini polis ve asker kuvvetiyle müdafaa ediyor. Sola gelince Yarabbi’m bizde solcu muharrir, solcu şair, genç şair, sol adam, ileri adam, zühd, hamakat, cahillik. Ve hepsinden beteri yeni dil. Devrik cümle, tarihi inkardan daha beter olan tarih bilmemek. Hiç kültürü olmamak. Ne sağcı ne solcu...”

Sevgili arkadaşlarım, bilmiyorum altmış, yetmiş yıl sonra değişen bir şey oldu mu?