Değerli arkadaşlar, bu yazı, değerli taş kategorisindeki taş grubundan “garnet, lal” gibi isimler alan genişçe sayılabilecek bu grubu tanıtmak için yazılmıştır.

Hemen her zaman olduğu gibi tek bir kaynaktan alıntı yapılmadan mümkün olduğunca çeşitli yerli ve yabancı kaynaklardan özet çıkarılmaya çalışılmıştır.

Kendi adıma bu tür değerli taşlar hakkında bilgi edinmek için;

“Web.mineraller, Mindat, Gemhunter, gemsoiciety, Chemicool.com,Yerbiljmciler.blogspot.com.tr, Ajsgem.com, Gemologyonline.com, Geoscienceworld.org, scholar.google.com, Geology.com" ve çeşitli üniversitelerin akademik yayınlarına bakıyor, buralardan aldığım bilgileri harmanlayıp sunmaya gayret ediyorum, daha önce yazdığım gibi akademik bir çaba içinde olunmadığı için, özel bir durum olmadıkça kaynak belirtmiyorum.

Öncelikle değerli taş kategorisi ile bir çift laf yazmak istiyorum; uzun zaman önce (1980 yıllara kadar) değerli taş denilince Batı dünyasında anlaşılan şey 1-elmas, 2-yakut, 3-zümrüt , 4-ametist idi. Ne zaman ki Brezilya ve Uruguay'da zengin ametist yatakları bulundu, ametist taşı birinci ligden düştü. Fiyatı da inanılmaz indi.

Şimdilerde dördüncü haneye kimi “inçi”yi koyuyor, kimi “tanzanita” taşını, kimi de”jade”yi. Herkesin fikri kendine, benim düşüncem taşları değerli ve yarı değerli gibi anlamsız bir ayrımın kaldırılması gerektiğidir.

Sebebi de, yarı değerli bir çok taş değerli taşlardan daha pahalıya alıcı bulabilmesi (örnekler çok jadeit, tanzanita, mavi garnet, demantoid garnet, paraiba turmalini vs.)

Ayrıca en güzel taşların bile görünüşü kötü, inklüzyonlu vs. olabildiğini de göz önüne alırsak ve de normalde çok değerli gözükmeyen pek çok taş çeşidinin öyle muhteşemleri bulunuyor ki, ederi inanılmaz olabiliyor.

Geçelim taşımıza, garnet diye bir taş yok, taş grubu var. Genelde garnet çeşitleri kendi adıyla tanınır ve satılır; pirop, almandin gibi...

Fakat bir çok değerli taşta olduğu gibi, aynı taş çeşidinin değişik renkleri bilhassa satıcılar tarafından ayrıca adlandırılmışlardır.

Pek çok kişiye garnet grubu karışık gelebilir (kimyasal yapı yönünden) aslında son derece basittir. Formül şöyle, X,Y,SİO (yani x-in yerine bir element gelecek, bunlar da genellikle Ca, Fe (kalsiyum veya Demir elementi) y-nin yerinde ise, genellikle Al, Cr, Fe (+3değerlikli olanı) gelir. Yani, alüminyum, krom, demir. Tabii, bunlardan bir tanesi gelir anlamındadır.

Devamında ise, daima bildiğimiz meşhur kuvars mineralinin temel taşı silikatın kendisi gelir (SiO2) bu nedenle de bu taş grubumuz “silikatlar”dandır.

İşi biraz karıştıran ise, aslında pek göremeyeceğimiz ama, bilgi bakımından yazdığım nadir bulunan “hydrogarnet” çeşitleridir.

Burada bildiğimiz formüle “hidroksit”i ilave ediyoruz, yani (OH).

Garnet çeşitlerini aslında iki gruba bölebiliriz. Biri kalsiyumlu olanlar, diğeri alüminyumlu olanlar şeklinde. Alüminyumlu olanların (pirop, almandin gibi) sertlikleri ve özgül ağırlıkları daha yüksektir. Renkleri kırmızımsıdır, kalsitli olanlarda yeşil renk hakimdir, diye yuvarlayabiliriz.

En çok bilinen garnet çeşitlerinin isimlerini yazalım:

1- Pirop(Mg3Al2Si3O12) , 

2- Almandin(Fe3(+2 değerlikte )Al2Si3O12)

3- Spessartine(Mn3Al2Si3O12) 

4- Andradit(Ca3Fe(+3değerlikli)Si3O12)

5- Grossular(Ca3Al2Si3O12) 

6- Uvarovite(Ca3Cr2Si3O12)

Yukarıda yazılan altı çeşit garnet en tanınanlardır. Daha az tanınanlar:

1- Knorringite(Mg3Cr3Si3O12). 

2- Majorite(Mg3(Fe,Al,Si)Cr2Si3O12)

3- Calderite((Mn,Ca)3(Fe+3değerlikli,Al)2Si3O12 

4- Goldmanite(Ca3(V,Al,Fe)2Si3O12

5- Schorlomite(Ca3(Fe+3 değerlikli,Ti)2(Si3O12 

6- Kimneyit(Ca3(Zr,Ti)2(Si,Al,Fe)O12

7- Marimataite(Ca3TiFe+3değerlikliSi3O12

Ayrıca hydrogarnet çeşitleri aşağıdadır:

1- Hibschite(Ca3Al2(SiO4) (OH)

2- Katoite(Ca3Al2(SiO4) (OH) bu ikisi ayni gibi görünmesine karşın hidroksit miktarı yönünden birbirinden ayrıdır.

Renk: Garnet grubu turmalin gibi hemen her rengi bulunan bir değerli taştır,en az görülen renk mavidir.kırmızı,turuncu,yeşil,k.rengi,gri,siyah çok görülür.

Sertlik: 6.5-7.5 kalsiyumlu garnetler daha yumuşaktır.

Özgül ağırlık: 3.5-4.3 görünüş:cam gibi ama bazı çeşidinde “adamantine”yanı Elmas parlaklığındadır.Yarılma yoktur.Kristal sistemi “izometrik”tır bunun anlamı bütün köşelerinin ayni uzunlukta olduğudur.

Kırılma indisi:1.780-1.889 arası gibi yüksek sayıdır.

Kristal alışkanlığı olarak en çok oniki yüzlü olarak bulunur. Ancak yirmidört yüzlü ve küp biçiminde de kristalleşir. Çift kırılım yoktur. Bazı çeşitlerinde “ultraviyole ışık”altında ışıldar. Çizgi rengi genelde beyazdır, çok azında hafif renk belirtileri olabilir.

Bilinen ve önemli garnet çeşitlerini tek tak ele alalım. İlk olarak Grossular garnet.

GROSSULAR: Bu taşın bir ismi de“brüteller”dir.Latince olan adıyla aynı anlama gelir. Bu bölümde yukarıda anlatılan genel özellikler ile benzerlik varsa, ayrıca yazmayacağım bu durumda, o taş genele uyuyor demektir. Grossular taşı nisbetini hafif olmasıdır, renk olarak çok çeşitlilik arz eder (kahverengi ve tonları, yeşil, gri, sarı, renksiz)

İyi kristalleşmiş olarak bulunur, lüminesans özelliği vardır, kısa dalga UV ışıkta pembe, uzun UV ışıkda ise turuncu parıldar. Cam parlaklığında olanı olduğu gibi, reçine görünüşlü olanı da vardır. Çizgi rengi hafif kırmızımsı beyazdır. Bu taşın kahverengimsi turuncu olanına “hessonite garnet”denir.

Benzer şekilde yeşil olanına ise “tsavorite garnet”denir. Grossular garnet hem en koyu garnet hem de en açık renkli çeşitleri bünyesinde taşır. Bazen “Andradit garnet”ile beraber bulunabilir, bu durumda seçmek güçleşebilir, çünkü Andradit garnet çok koyu garnet alt çeşitlerine haiz bir gruptur. Bu taşın değişik renk alma sebebi ise bünyesine giren Alüminyum, Demir (+3 değerlikli olanı), manganez, demir, krom iyonları nedeniyledir. Ancak bu sayılanların hepsi birden bünyeye girmez, eğer taş yeşil ise krom girmiştir şeklindedir.

Ayrıca ikinci bölümde daha ayrıntılı yazmayı düşünüyorum bu garnet çeşidi metamorfik kayaçların kontakt kısımlarında bulunur. Renkleri nedeniyle daha değişik adlandırmaları vardır, onları yazalım :

1-Afrika jadeite(yeşil rengine istinaden verilmiş)

2-Hessonite garnet(turuncu ve k.rengidir)

3-Leuce garnet(lösit denen minerale benzerliğinden dolayı)

4-Mali garnet(meşhur bir taştır,rengi sarı,k.rengi,yeşilimsi sarı olabilir)

5-Ahududu garnet(ahududu rengi nedeni ile isimlenmiş ve Meksika'da bulunmuştur)6-Rosalite(pembe renginden adini almış buda Meksika’da bulunmuştur.

7-Transval jadeit(yeşil renkli,jade gibi ve opağımsı)

8-Tsavorite garnet(en tanınmış olanıdır,ilk Afrika’da Tanzanya’da bulundu,Tsavo Milli Parkı nda bulunduğu için ismini oradan aldı.

Bulan ve piyasaya sunan firma bir pazarlama tekniği olarak taşı yeni bir tür gibi piyasaya sürdü, ama bu taş neticede Grossular taşının bir alt çeşididir. Çok güzel bir taştır, yeşil renklidir, ”adamantine” parlaklığı vardır, yani Elmas gibi parlaktır. Zümrüte rakip olarak gösterilir, çok pahalı bir taştır. UV ışıkta krem sarısı tepki verir. Bu şekilde Grossular taşı ile ilgili bilgi notunu bitiriyoruz.

ALMANDİNE GARNET: Garnet denince aslında akla gelen taş budur, pek çok yerde çıkar, ucuzdur, rengi esas olarak kırmızıdır. En sert garnet çeşidi olmasına karşın, ne yazık ki, ayni dayanıklılıkta değildir, buna sebeb de içinde ki demir iyonu ve oluşum biçimi bakımından ağırlıklı olarak şist türü yerlerde oluşması ve bünyesine yabancı pek çok materyalin girmesidir, özgül ağırlığı da benzer sebeplerden dolayı yüksektir (4.09-4.31) renk: kırmızı, siyaha yakın kırmızı, hatta siyah olabilir.

Saydamdan opağa kadar görünüşü vardır.Çok bulunmasına karşın iyi kristalleşmişlerini bulmak zordur bulunsa bile piyasa değeri düşüktür.sertliği(7-8)nedeniyle genelde zımpara taşı olarak çıkarılır ve ton başına fiyatlanır.

PYROPE GARNET: Bizde ismi Pirop'tur. Almandin taşına benzer ve sık sık karıştırılır. Almandin ile farkı demir yerine magnezyum elementinin bünyede olmasıdır. Burası önemli, ayrı bir giriş yapmamız lazım.

Bu iki taş karıştırılıyor, bu nedenle iki taşı ayırt etmeyi bilmemiz gerekiyor. Çünkü pirop başka nedenlerden ötürü çok önemli.

Elmas aramada pirop taşı bulmak kendi başına önem taşır. Elmas arayan kişi veya şirket önce “gösterge minerali”denen taşların ilki olan pirop taşını arama yaptığı bölgede bulmak zorundadır. 

Çünkü en kolay ve en çok bulunan gösterge minerali bu taştır. Nedenini altta yazacağım, şimdi iki taşı ayırt etmeye odaklanalım.

1-) Özgül ağırlık ile, düzgün şekilde ağırlık ölçülürse yanılgı payı düşer, iki taş birbirinden farklı ağırlıktadır. Kısaca test ettiğimiz taş 4'den hafif ise piroptur diyebiliriz (diğer kırmızı garnetleri daha nadir bulunmasi nedeniyle ama garanti değildir.)

2-) Pirop taşı genelde daha güzel, daha açık renklidir, ama bu yöntem de garanti değildir.

3-) Manyetizma ile; taşlardan birinde demir diğerinde ise mağnezyum var. Her iki mineral de mıknatısa duyarlıdır. Ancak demir içeren Almandin taşı daha güçlü tepki verir. Masanın üzerine test edeceğimiz taşı koyup mıknatısı taşa yaklaştıralım. (Neodyum mıknatıs olması iyidir) Eğer test edilen taş zıplayarak yapışıyorsa, Almandin, sürükleniyorsa piroptur. 

Fakat burada da bir sorun var! Garnet çeşitlerini sayarken “ahududu renkli rodolit taşını” saymadık. (Gültekin arkadaşı kızdırdık…) Çünkü, bilim insanları bu taşı ayrı bir çeşit olarak kabul etmezler, nedeni yazıyı okursanız anlaşılır. Bu iki taş sadece birbirine benzemekle kalmaz, bir arada bulunabilirler, hatta birlikte oluşabilirler.

Aslında kabaca pirop çok derinde oluşur, Almandin ise daha az derinlerde oluşur. Ama bu durum her zaman böyle değildir. İşte bu durumda oluşmakta olan garnet kristalleri içine hem demir, hem de magnezyum yüksek oranlarda girebilir.

Aslında bir pirop garneti kütlesi içindeki bütün kristaller sadece magnezyumlu değil, daha az miktarda olmak üzere demir de ihtiva edenleri bulunur. Bu durum normal kabul edilir, aynı şey Almandin için de geçerlidir. (Bu iki elementin iyon çapları birbirinin yerine geçmesine müsade edecek kadar yakındır) İşte böyle meydana gelmiş garnetler artık ne pirop, ne almandindir. Bunlar ahududu renkli ve piyasada rodolit denilen garnetlerdir.

Bu garnet türü rengi ile kendini belli eder, ancak kafa karıştıracak kadar manyetizmadan etkilenir.

Herhalde durum anlaşılmıştır, bu bilgilerle iki taşı ayırt edebiliriz.

Peki niye bu kadar uğraştık? Elmas ciddi bir konudur. Elmas arayacaksınız, piropla işe başlamalısınız. Bunu da açıklayalım. Pirop normalde 100 km derinlikte oluşur. Elmas ise, en az 120 km derinde oluşur. Yani Elmas daha aşağıdadır. Herhangi bir sebeple mağma hareketlenir ve hızla yükselirse elması da içine alan mağma yüzüncü kilometredeki pirob garneti yanına katar ve patlama şeklinde yüzeye ulaşır (kimberlit veya lamproite bacası) böyle oluşan garnetlere ”ksenot garnet” ismi verilir.

Çok değerli bir bilgi daha; eğer piropların içinde peridot cinsi yanı yeşil renkli inklüzyon var ise, o bölgede Elmas olma olasılığı çok yüksektir. Patlama ile pirop garnetleri civara yayılmıştır. Genellikle 5-8 km'lik alan içindedirler. Pirop garnetler bulunduktan sonra arama daha sıkı yapılır. Bir yönde muhakkak bulunma sıklığı artacaktır. O yönde ilerleyerek merkeze yaklaşılır, merkeze doğru eğer bir gölet veya normal olmayan bir büyük çukur varsa patlamanın olduğu baca kraterini buldunuz demektir. Bundan sonrası size kalmış.

Devamı ikinci bölümde...